geneesmiddelallergie, wat is het precies?
Een geneesmiddelenallergie is een overgevoeligheidsreactie van het immuunsysteem op een specifieke stof in een medicijn. Het ontstaat wanneer het immuunsysteem een bepaald bestanddeel van het geneesmiddel als schadelijk beschouwt en daarop reageert. Dit kan zowel bij inwendig gebruik, zoals bij pillen of injecties, als bij uitwendig gebruik, zoals bij zalven of pleisters, voorkomen.
In tegenstelling tot een bijwerking, die voorspelbaar en dosisafhankelijk is, is een geneesmiddelallergie onvoorspelbaar en treedt deze vaak op bij herhaald contact met het geneesmiddel. Deze reactie kan zowel mild als ernstig zijn en varieert van huiduitslag en jeuk tot zwellingen of, in zeldzame gevallen, levensbedreigende reacties zoals anafylaxie.
Het tijdig herkennen van een geneesmiddelallergie is cruciaal om verdere blootstelling te vermijden en een geschikte behandeling in te stellen.
Wat vindt u hier over een geneesmiddelallergie?
Op deze pagina vindt u onder andere;
- Symptomen die horen bij een geneesmiddelallergie.
- Hoe ontstaat een geneesmiddelallergie?
- Welke behandelingsmogelijkheden zijn er?
- Soorten geneesmiddelallergie
- Veelgestelde vragen
- Hoe kunt u een afspraak maken?
Symptomen bij een geneesmiddelenallergie
Een geneesmiddelenallergie kan zich op verschillende manieren uiten, afhankelijk van het type geneesmiddel, de wijze van toediening (oraal, injectie of uitwendig) en de gevoeligheid van de persoon. De symptomen kunnen mild zijn, zoals een huiduitslag, maar ook ernstig, zoals een anafylactische reactie. Hier zijn de meest voorkomende symptomen:
Milde tot matige symptomen:
- Huiduitslag of roodheid
- Jeuk (pruritus)
- Netelroos (urticaria)
- Zwelling (angio-oedeem)
- Schilfering of korstvorming
Ernstigere symptomen:
- Blaren of vochtblaasjes
- Benauwdheid of kortademigheid
- Koorts
- Anafylaxie
Chronische symptomen:
Bij langdurige blootstelling aan het allergene geneesmiddel kunnen de volgende symptomen optreden:
- Verkleuringen van de huid
- Langdurige jeuk of eczeem
Huiduitslag en roodheid
Huiduitslag en roodheid zijn de meest voorkomende symptomen van een geneesmiddelenallergie en ontstaan meestal binnen enkele uren tot dagen na blootstelling aan het medicijn. De uitslag kan variëren van kleine rode vlekjes tot uitgebreide ontstoken gebieden, afhankelijk van de ernst van de reactie. Deze roodheid, ook wel erytheem genoemd, gaat vaak gepaard met een warm of gespannen gevoel van de huid. Bij geneesmiddelen die uitwendig worden gebruikt, zoals crèmes of pleisters, verschijnt de uitslag vaak op de plek van aanbrenging. Bij orale of injecteerbare medicijnen kan de huiduitslag zich over het hele lichaam verspreiden, wat een teken kan zijn van een systemische reactie. Hoewel huiduitslag vaak vanzelf verdwijnt zodra het geneesmiddel wordt gestopt, is het belangrijk om medische hulp in te schakelen om verdere complicaties te voorkomen.
Jeuk
Jeuk, ook wel pruritus genoemd, is een veelvoorkomend en vaak hinderlijk symptoom van een geneesmiddelenallergie. Het ontstaat wanneer het immuunsysteem overgevoelig reageert op een bestanddeel van het medicijn, waardoor ontstekingsstoffen zoals histamine vrijkomen. Deze stoffen prikkelen de zenuwuiteinden in de huid, wat een intensieve drang tot krabben veroorzaakt. De jeuk kan zich op verschillende manieren uiten, afhankelijk van het type geneesmiddel en de ernst van de allergische reactie. Soms is het beperkt tot de plek waar een medicijn is aangebracht, zoals bij een zalf of pleister, maar in andere gevallen kan het zich over het hele lichaam verspreiden, vooral bij systemische toediening via tabletten of injecties. De intensiteit van de jeuk varieert van een mild irritant gevoel tot een hevige, constante drang tot krabben, die het dagelijks leven kan verstoren. Naast het ongemak dat jeuk veroorzaakt, kan het krabben de huid verder beschadigen, wat het risico op infecties verhoogt en het herstel vertraagt. Dit maakt het belangrijk om jeuk zoveel mogelijk te beperken. Hoewel jeuk vaak afneemt zodra het verantwoordelijke geneesmiddel wordt gestopt, kan het in sommige gevallen enkele dagen tot weken aanhouden.
Netelroos
Netelroos, ook wel urticaria genoemd, is een veelvoorkomend symptoom bij een geneesmiddelenallergie. Het wordt gekenmerkt door jeukende, verheven bultjes of kwaddels op de huid die plotseling kunnen ontstaan. Deze huidreactie wordt veroorzaakt door het vrijkomen van histamine en andere ontstekingsstoffen, meestal als gevolg van een overgevoelige immuunreactie op een geneesmiddel. De bultjes bij netelroos zijn vaak bleek in het midden en rood aan de randen, en ze kunnen variëren in grootte van kleine stipjes tot grote, samenvloeiende plekken. Wat netelroos uniek maakt, is dat de bultjes tijdelijk van plaats kunnen veranderen; ze verdwijnen op de ene plek en verschijnen elders op de huid. De jeuk is vaak intens en kan het dagelijks functioneren flink verstoren. Netelroos komt vaak voor bij systemische geneesmiddelen, zoals antibiotica, pijnstillers of contrastmiddelen, maar kan ook optreden bij lokale medicatie zoals zalven. De symptomen verschijnen meestal binnen enkele minuten tot uren na inname of toediening, maar in sommige gevallen pas dagen later.
Zwelling (angio-oedeem)
Zwelling, ook wel angio-oedeem genoemd, is een veelvoorkomend symptoom van een geneesmiddelenallergie. Het ontstaat door vochtophoping in de diepere huidlagen en onderliggende weefsels, veroorzaakt door een overgevoeligheidsreactie van het immuunsysteem. Dit gebeurt wanneer het lichaam ontstekingsstoffen, zoals histamine, vrijmaakt als reactie op een bestanddeel van het geneesmiddel. Angio-oedeem treedt meestal op in het gezicht, met name rond de ogen en lippen, maar kan ook voorkomen op de handen, voeten, keel of tong. De zwelling voelt vaak strak en gespannen aan en kan soms gepaard gaan met tintelingen, jeuk of een branderig gevoel. Bij sommige patiënten blijft de zwelling beperkt tot één gebied, terwijl het bij anderen verspreid voorkomt. De ernst van angio-oedeem varieert. In mildere gevallen kan het ongemak veroorzaken zonder verdere complicaties. In ernstigere gevallen, zoals bij zwelling van de tong of keel, kan het echter leiden tot ademhalingsproblemen. Dit maakt angio-oedeem een potentieel levensbedreigende situatie die onmiddellijke medische hulp vereist.
Schilfering of korstvorming
Schilfering en korstvorming zijn symptomen die vaak optreden in een later stadium van een geneesmiddelenallergie, wanneer de acute huidreactie, zoals roodheid of blaren, begint te genezen. Deze symptomen wijzen erop dat de huid zich aan het herstellen is van de schade veroorzaakt door de allergische reactie. Schilfering ontstaat doordat de huidcellen sneller worden vervangen dan normaal, als gevolg van ontsteking. De aangetaste huid voelt droog en ruw aan en kan zichtbaar vervellen, met dunne, witte of huidskleurige schilfers die loslaten. Dit proces kan lokaal blijven, bijvoorbeeld op de plek waar een zalf of pleister werd aangebracht, maar kan ook een groter gebied beslaan, afhankelijk van de ernst van de reactie. Schilfering gaat soms gepaard met een lichte jeuk, wat de drang tot krabben kan versterken. Krabben moet echter worden vermeden, omdat dit het herstel kan vertragen en de huid kan beschadigen.
Blaren of vochtblaasjes
Blaren en vochtblaasjes zijn symptomen die vaak voorkomen bij een ernstigere huidreactie door een geneesmiddelenallergie. Deze blaasjes ontstaan wanneer de huid ontstoken raakt als reactie op een allergene stof in het medicijn. Ze worden gevuld met helder of troebel vocht en zijn meestal omgeven door een rode, geïrriteerde huid. Blaren en vochtblaasjes treden vaak op in gebieden die direct in contact zijn gekomen met een uitwendig geneesmiddel, zoals een zalf of pleister, maar ze kunnen ook verspreid over het lichaam voorkomen bij systemische allergieën, bijvoorbeeld door orale medicatie of injecties. De grootte van de blaren varieert: kleine blaasjes worden vesikels genoemd, terwijl grotere blaren bulla’s worden genoemd.
Deze huidreactie gaat vaak gepaard met jeuk, een branderig gevoel en spanning in de huid. Als de blaasjes openbarsten, kan het vocht eruit lekken, wat de huid nat maakt en het risico op infecties verhoogt. De huid voelt op deze plekken vaak pijnlijk en kwetsbaar aan. Na verloop van tijd drogen de blaren op, waarna korstvorming kan optreden als onderdeel van het genezingsproces.
Benauwdheid of kortademigheid
Benauwdheid of kortademigheid is een ernstig symptoom dat kan optreden bij een geneesmiddelenallergie. Het ontstaat meestal wanneer de luchtwegen betrokken raken bij de allergische reactie. Dit kan gebeuren door zwelling van de keel, tong of luchtwegen, veroorzaakt door een immuunreactie op het medicijn. Vaak gaat dit gepaard met een beklemmend gevoel op de borst, een piepende ademhaling of moeite met inademen. Benauwdheid kan snel ontstaan, vooral bij allergische reacties op systemische medicijnen zoals antibiotica, NSAID’s of contrastmiddelen. In ernstige gevallen kan het een teken zijn van een levensbedreigende anafylactische reactie.
Koorts
Koorts kan een symptoom zijn van een geneesmiddelenallergie, vooral als onderdeel van een systemische reactie. Het ontstaat wanneer het immuunsysteem overmatig actief wordt in reactie op het geneesmiddel, waardoor ontstekingsstoffen vrijkomen die de lichaamstemperatuur verhogen. Koorts wordt vaak gezien in combinatie met andere symptomen, zoals huiduitslag, roodheid of gezwollen lymfeklieren.
Anafylaxie
Anafylaxie is de meest ernstige en levensbedreigende reactie die kan optreden bij een geneesmiddelenallergie. Het is een acute, systemische allergische reactie waarbij meerdere orgaansystemen tegelijk betrokken zijn. Anafylaxie treedt vaak binnen enkele minuten tot uren na blootstelling aan het geneesmiddel op en kan zeer snel escaleren.
Symptomen van anafylaxie zijn onder andere:
- Zwelling van de keel en tong, wat kan leiden tot ademhalingsproblemen.
- Een daling van de bloeddruk, wat duizeligheid of bewustzijnsverlies kan veroorzaken.
- Snelle hartslag en een gevoel van zwakte of paniek.
- Huidreacties zoals netelroos of roodheid, al zijn deze niet altijd aanwezig.
Anafylaxie vereist onmiddellijke medische behandeling. Adrenaline (epinefrine) wordt via een injectie toegediend om de reactie snel te stoppen. Hierna kunnen antihistaminica en corticosteroïden worden gegeven om de symptomen verder onder controle te brengen en herhaling te voorkomen. Het is van cruciaal belang dat patiënten die een anafylactische reactie hebben doorgemaakt, een adrenaline-auto-injector (Epipen) bij zich dragen en een allergoloog raadplegen om de oorzaak vast te stellen.
Verkleuringen van de huid
Verkleuringen van de huid, ook wel hyperpigmentatie of hypopigmentatie genoemd, zijn vaak een later symptoom van een geneesmiddelenallergie. Ze ontstaan doorgaans nadat de acute allergische reactie, zoals uitslag, blaren of zwelling, is afgenomen. De verkleuringen worden veroorzaakt door de ontstekingsreactie in de huid, die het normale functioneren van pigmentcellen verstoort. Hyperpigmentatie komt het meest voor en uit zich in donkere vlekken op de huid, variërend van lichtbruin tot grijs of donkerder roze, afhankelijk van de ernst van de reactie en het huidtype. Dit gebeurt vooral bij mensen met een donkere huid, waar de pigmentcellen gevoeliger zijn voor verstoring door ontsteking. Hypopigmentatie, waarbij de huid lichter wordt dan normaal, komt minder vaak voor maar kan ook voorkomen, vooral na ernstige huidbeschadiging.
Hoe ontstaat een geneesmiddelallergie?
Een geneesmiddelenallergie ontstaat wanneer het immuunsysteem overmatig reageert op een bestanddeel van een medicijn. Bij een eerste blootstelling aan het medicijn gebeurt er vaak nog niets, maar tijdens deze fase wordt het immuunsysteem gesensibiliseerd. Dit betekent dat het de stof herkent als mogelijk schadelijk en specifieke antistoffen aanmaakt. Deze sensibilisatie kan dagen tot weken duren en is noodzakelijk voordat een allergische reactie kan optreden. Bij een volgende blootstelling herkent het immuunsysteem het medicijn als een bedreiging en komt het in actie. Dit leidt tot de afgifte van ontstekingsstoffen zoals histamine, die verantwoordelijk zijn voor allergische symptomen zoals huiduitslag, jeuk, zwelling of, in ernstige gevallen, anafylaxie. De reactie kan snel optreden, binnen enkele minuten na inname, of pas na uren tot dagen zichtbaar worden, afhankelijk van het type allergie. Niet iedereen ontwikkelt een geneesmiddelenallergie. Genetische aanleg, het type medicijn en de manier waarop het wordt toegediend spelen een belangrijke rol. Zo hebben antibiotica zoals penicilline en NSAID’s een grotere kans om een allergie te veroorzaken. Injecties en plaatselijke toepassingen leiden ook vaker tot allergieën dan orale medicatie. Bovendien kan herhaalde blootstelling aan hetzelfde geneesmiddel het risico op sensibilisatie vergroten.
Met welke test kunt u bepalen of u een geneesmiddelallergie heeft?
Om vast te stellen of u een geneesmiddelenallergie heeft, zijn verschillende diagnostische methoden beschikbaar. Het proces begint met een uitgebreide anamnese door de arts, waarin uw medische voorgeschiedenis, symptomen en het gebruik van geneesmiddelen worden besproken. De arts probeert vast te stellen of de klachten daadwerkelijk door een allergische reactie zijn veroorzaakt of mogelijk door een andere bijwerking van het medicijn.
Op basis van richtlijnen van het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG) en de Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie (NVDV) wordt in veel gevallen gestart met het tijdelijk stoppen van het verdachte geneesmiddel. Indien mogelijk wordt gekeken of de klachten verdwijnen en of deze opnieuw optreden na hernieuwde blootstelling aan het geneesmiddel (re-expositie). Dit kan echter niet altijd veilig worden uitgevoerd, bijvoorbeeld bij ernstige reacties zoals anafylaxie of toxische huidafwijkingen.
Bij huidreacties kan een plakproef (epicutane test) worden uitgevoerd. Hierbij worden pleisters met kleine hoeveelheden van het verdachte geneesmiddel op de huid aangebracht. Deze pleisters blijven 48 uur zitten en de huid wordt daarna beoordeeld op allergische reacties zoals roodheid, zwelling of blaren. Dit is vooral nuttig voor geneesmiddelen die uitwendig worden gebruikt, zoals zalven of pleisters. Voor systemische geneesmiddelen is de betrouwbaarheid van plakproeven beperkt.
Als er een verdenking is op een type I-allergie (IgE-gemedieerd, zoals bij anafylaxie), kan een bloedtest worden uitgevoerd. Hierbij wordt het bloed onderzocht op de aanwezigheid van specifieke antistoffen tegen het geneesmiddel. Bij een type IV-allergie (vertraagd type, zoals contactallergie) is dit niet effectief, en zijn huidtesten vaak de voorkeur.
In sommige gevallen kan een provocatietest worden overwogen. Hierbij wordt de patiënt onder strikte medische begeleiding opnieuw blootgesteld aan het verdachte geneesmiddel in een gecontroleerde omgeving, zoals een ziekenhuis. Dit gebeurt alleen als de voordelen opwegen tegen de risico’s, omdat een provocatietest een allergische reactie kan uitlokken.
Welke behandelingsmogelijkheden zijn er?
De behandeling van een geneesmiddelenallergie begint met het onmiddellijk stoppen van het verdachte medicijn. Afhankelijk van de ernst van de reactie kan een arts antihistaminica, corticosteroïden of adrenaline voorschrijven om de symptomen te behandelen.
Bij het zoeken naar een alternatief medicijn is het belangrijk om te weten dat een allergische reactie niet alleen afhangt van het actieve bestanddeel, maar ook van hulpstoffen die per merk kunnen verschillen. Verschillende fabrikanten gebruiken andere vulstoffen, conserveringsmiddelen of bindmiddelen, die eveneens een allergische reactie kunnen veroorzaken.
Daarnaast kunnen kruisreacties optreden bij vergelijkbare medicijnen binnen dezelfde medicatieklasse, bijvoorbeeld bij antibiotica zoals penicillines en cefalosporines. Uw arts of allergoloog kan aanvullende tests uitvoeren om vast te stellen welke medicijnen veilig zijn, rekening houdend met zowel het actieve bestanddeel als de hulpstoffen. Het is essentieel om uw allergie altijd te melden bij uw arts en apotheker, zodat zij dit kunnen meenemen in hun keuzes.
Veelvoorkomende geneesmiddelallergieën
Geneesmiddelenallergieën kunnen worden ingedeeld op basis van het type medicatie dat de allergische reactie veroorzaakt. Bepaalde groepen medicijnen hebben een grotere kans om allergieën uit te lokken, variërend van milde huidreacties tot ernstige systemische aandoeningen.
- Antibiotica
Antibiotica, met name penicillines en cefalosporines, zijn een van de meest voorkomende oorzaken van geneesmiddelenallergieën. Sulfonamiden, zoals trimethoprim-sulfamethoxazol, kunnen ook ernstige reacties veroorzaken, waaronder Stevens-Johnson-syndroom (SJS) en toxische epidermale necrolyse (TEN). - NSAID’s (niet-steroïde anti-inflammatoire geneesmiddelen)
Medicijnen zoals ibuprofen, diclofenac en naproxen worden vaak gebruikt voor pijnbestrijding en ontstekingsremming, maar kunnen leiden tot allergische reacties. In zeldzame gevallen kunnen deze middelen ook systemische reacties zoals DRESS veroorzaken. - Anti-epileptica
Geneesmiddelen zoals carbamazepine, lamotrigine en fenobarbital worden in verband gebracht met ernstige allergische reacties, waaronder DRESS-syndroom, SJS en TEN. Deze reacties treden meestal enkele weken na het starten van de medicatie op en kunnen levensbedreigend zijn. - Allopurinol
Dit medicijn, dat vaak wordt voorgeschreven voor jicht, is een bekende oorzaak van ernstige allergische reacties zoals het DRESS-syndroom en TEN. Het risico op deze reacties is verhoogd bij patiënten met een nierfunctiestoornis of bij langdurig gebruik van hoge doses. - Anesthetica
Lokale anesthetica zoals lidocaïne en algemene anesthetica zoals propofol kunnen allergische reacties veroorzaken. Hoewel zeldzaam, kunnen deze reacties ernstig zijn, met symptomen variërend van huiduitslag tot anafylaxie. - Vaccins
Hoewel zeldzaam, kunnen vaccins allergische reacties veroorzaken, meestal als gevolg van hulpstoffen zoals conserveermiddelen (bijvoorbeeld thiomersal) of stabilisatoren. In sommige gevallen kunnen sporen van eiwitcomponenten, zoals kippeneiwit, een reactie uitlokken bij gevoelige personen. - Monoklonale antilichamen en biologische middelen
Deze groep medicijnen, waaronder infliximab, rituximab en adalimumab, wordt steeds vaker gebruikt voor de behandeling van auto-immuunziekten en kanker. Allergische reacties variëren van milde huidklachten tot ernstige anafylactische reacties. - Jodiumhoudende contrastmiddelen
Contrastmiddelen die worden gebruikt bij beeldvormend onderzoek kunnen niet-allergische hypersensitiviteitsreacties veroorzaken, zoals misselijkheid en netelroos, maar ook ernstige allergische reacties zoals anafylaxie. - ACE-remmers en angiotensine II-receptorblokkers
Deze medicijnen, die worden voorgeschreven bij hypertensie, kunnen angio-oedeem veroorzaken, vooral bij langdurig gebruik. Deze reactie kan gevaarlijk zijn als het de luchtwegen aantast. - Chimiotherapeutische middelen
Medicijnen zoals platina-gebaseerde chemotherapie (bijvoorbeeld cisplatine) en taxanen (bijvoorbeeld paclitaxel) zijn bekend om hun hoge risico op allergische reacties, waaronder anafylaxie.
Ernstige geneesmiddelenreacties: TEN, SJS en DRESS-syndroom
Toxische epidermale necrolyse (TEN) en het Stevens-Johnson-syndroom (SJS) zijn zeldzame maar ernstige reacties op geneesmiddelen. Ze beginnen vaak met griepachtige klachten zoals koorts, gevolgd door pijnlijke roodheid, blaren en loslating van de huid, vergelijkbaar met ernstige brandwonden. SJS tast minder dan 10% van de huid aan, terwijl bij TEN meer dan 30% is aangedaan. Ook slijmvliezen, zoals in de mond en ogen, kunnen betrokken zijn. Deze aandoeningen worden vaak veroorzaakt door antibiotica, anti-epileptica en NSAID’s en vereisen spoedeisende medische zorg.
Het DRESS-syndroom (Drug Reaction with Eosinophilia and Systemic Symptoms) is een ernstige systemische reactie die zich kenmerkt door huiduitslag, koorts, gezwollen lymfeklieren en orgaanschade, zoals aan de lever of nieren. Het treedt meestal enkele weken na het starten van een medicijn op, vaak door anti-epileptica, antibiotica of allopurinol. Behandeling bestaat uit het stoppen van het medicijn en het gebruik van corticosteroïden.
Deze reacties zijn potentieel levensbedreigend en vereisen directe medische aandacht. Patiënten krijgen meestal een allergiepaspoort om herhaalde blootstelling aan risicogeneesmiddelen te voorkomen.
Artikel geschreven door: Jamy van den Brink (Huidtherapeut)
Gecontroleerd door: Folkert Blok (Dermatoloog)
Datum publicatie: 2 augustus 2024
Datum laatste wijziging: 31 december 2024